Rolnik jest obowiązany zawrzeć umowę ubezpieczenia budynku wchodzącego w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (art. 59 ustawy z dnia 22 maja 2013 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych – dalej jako „Ustawa”).
Rolnikiem jest osoba fizyczna, w której posiadaniu lub współposiadaniu jest gospodarstwo rolne (art. 2 pkt 12 Ustawy).
Budynkiem wchodzącym w skład gospodarstwa rolnego jest obiekt budowlany o powierzchni powyżej 20 m/2 określony w art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (dalej jako „Prawo budowlane”), będący w posiadaniu rolnika (art. 2 pkt 2 Ustawy).
Zgodnie z art. 3 pkt. 2 Prawa budowlanego, budynkiem jest taki obiekt budowlany, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty i dach.
Gospodarstwem rolnym jest obszar użytków rolnych, gruntów pod stawami oraz sklasyfikowanych jako użytki rolne gruntów pod zabudowaniami, przekraczający łącznie powierzchnię 1,0 ha, jeżeli podlega on w całości lub części opodatkowaniu podatkiem rolnym, a także obszar takich użytków i gruntów, niezależnie od jego powierzchni, jeżeli jest prowadzona na nim produkcja rolna, stanowiąca dział specjalny w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Zgodnie z art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (dalej jako „Ustawa o p.d.o.o.f”), działami specjalnymi produkcji rolnej są: uprawy w szklarniach i ogrzewanych tunelach foliowych, uprawy grzybów i ich grzybni, uprawy roślin „in vitro”, fermowa hodowla i chów drobiu rzeźnego i nieśnego, wylęgarnie drobiu, hodowla i chów zwierząt futerkowych i laboratoryjnych, hodowla dżdżownic, hodowla entomofagów, hodowla jedwabników, prowadzenie pasiek oraz hodowla i chów innych zwierząt poza gospodarstwem rolnym, przy czym jednocześnie w art. 2 ust. 3a Ustawy o p.d.o.o.f wskazuje się, jakie uprawy, hodowla oraz chów zwierząt nie stanowią działów specjalnych produkcji rolnej.
Mając na uwadze powyższe definicje, trzeba przede wszystkim zauważyć, że zakres podmiotowy oraz przedmiotowy obowiązku ubezpieczenia, ze względu na pewne terminy niedookreślone oraz wzajemne odwołania do różnych ustaw sprawiają, że ustalenie tego zakresu może w pewnych przypadkach podlegać różnym interpretacjom, co w konsekwencji przekłada się na spory w zakresie obowiązku ubezpieczenia, a w szczególności na spory pojawiające się na etapie ustalania przez ubezpieczyciela wysokości szkody.
Podmiotem obowiązanym zawrzeć umowę ubezpieczenia jest rolnik. Rolnikiem jest osoba fizyczna. Tym samym inne podmioty, w tym osoby prawne, które są posiadaczami gospodarstwa rolnego nie mają ustawowego obowiązku ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego.
Podmiotem obowiązanym zawrzeć umowę ubezpieczenia jest rolnik w którego posiadaniu lub współposiadaniu jest gospodarstwo rolne. Obowiązek zwarcia umowy ubezpieczenia ciąży zatem na posiadaczu będącym jednocześnie właścicielem, jak również na posiadaczu, który właścicielem nie jest. Ustawa wskazuje przy tym, że obowiązek ten ciąży nie tylko na posiadaczu, ale również na współposiadaczu gospodarstwa rolnego. Ponadto Ustawa nie określa czy obowiązek ubezpieczenia spoczywa na osobie, która faktycznie włada gospodarstwem rolnym jak właściciel (posiadacz samoistny), czy też na osobie, która nim faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny). Dodatkowo Ustawa reguluje kwestie związane z przejściem praw i obowiązków z umowy ubezpieczenia w przypadku zmiany posiadacza gospodarstwa rolnego, gdzie m.in. w art. 63 ust. 1 Ustawy wskazuje się, że jeżeli po zawarciu umowy ubezpieczenia budynków rolniczych posiadanie gospodarstwa rolnego w skład którego wchodzą budynki, przeszło na inną osobę, prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia budynków rolniczych przechodzą na tę osobę. W art. 63 ust. 2 Ustawy wskazuje się natomiast, że obejmujący gospodarstwo rolne, w którym budynki rolne nie są ubezpieczone, jest obowiązany do zawarcia umowy ubezpieczenia budynków rolniczych najpóźniej w dniu objęcia gospodarstwa rolnego w posiadanie. Ustawa wprost nie daje zatem odpowiedzi na pytania, jak w przypadkach złożonych, gdzie np. gospodarstwo rolne znajduje się we współposiadaniu lub też jest ono w jednoczesnym posiadaniu samoistnym i zależnym (np. zostało oddane w dzierżawę) kształtuje się podmiotowy obowiązek ubezpieczenia. Kwestie te dookreśla doktryna, orzecznictwo oraz przyjęta praktyka stosowania Ustawy.
Obowiązkowemu ubezpieczeniu podlegają wszystkie budynki gospodarstwa rolnego o powierzchni powyżej 20 m/2. niezależnie od tego czy są one faktycznie wykorzystywane. Ubezpieczeniu podlegają zatem budynki mieszkalne, jak również budynki gospodarcze. Pamiętamy przy tym, ze budynkiem jest taki obiekt budowlany, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty i dach. A zatem wszelkie konstrukcje nie spełniające definicji budynku, w tym w szczególności te, które nie są trwale związane z gruntem, nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia. Wobec pewnej otwartości definicji budynku zawartej w Prawie budowlanym, określenie czy dana konstrukcja wypełnia tę definicję, a zatem objęta jest obowiązkiem ubezpieczenia, wymaga również czasem sięgnięcia do bogatego dorobku doktryny oraz orzecznictwa w tym zakresie. Dla dopełnienia tego wątku wskazać należy również na wyłączenia, gdzie w art. 72 Ustawy wskazuje się, że nie są objęte ubezpieczeniem w gospodarstwach rolnych budynki, których stan techniczny osiągnął 100% zużycia, budynki przeznaczone do rozbiórki na podstawie ostatecznych decyzji właściwych organów oraz namioty i tunele foliowe.
Wreszcie ubezpieczeniu podlegają tylko te budynki, które wchodzą w skład gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 2 pkt 4 Ustawy, a obowiązek ubezpieczenia budynku rolniczego powstaje z dniem pokrycia budynku dachem (art. 60 Ustawy).
W tym miejscu wskazać można, że zgodnie z Ustawą, do przeprowadzenia kontroli spełnienia obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia budynków rolniczych jest wójt (burmistrz, prezydent miasta) lub starosta właściwy ze względu na miejsce położenia gospodarstwa rolnego lub miejsca zamieszkania rolnika (art. 84 ust. 3 pkt 4 Ustawy). Osoba, która nie spełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego w ubezpieczeniu budynków rolniczych obowiązana jest wnieść opłatę o równowartości jednej czwartej minimalnego wynagrodzenia za pracę. Z praktyki, kontrola spełnienia tego obowiązku przez właściwe organy jest niewielka, a kara za jego niedopełnienie relatywnie niska. Niezależnie od tego rolnik powinien być zainteresowany tym, aby właściwie i o czasie ubezpieczyć każdy budynek wchodzący w skład jego gospodarstwa rolnego, jako zabezpieczenie na wypadek ewentualnego zdarzenia losowego. W Ustawie wskazuje się bowiem, że sumę ubezpieczenia ustala się odrębnie dla każdego budynku rolniczego (Art. 70 ust. 1 Ustawy). Tym samym pojawienie się w gospodarstwie nowego budynku stanowi potrzebę jego zgłoszenia do ubezpieczenia. Podobnie fakt rozbudowy czy przebudowy budynku, który wpłynie na zwiększenie jego wartości powinien być zgłoszony ubezpieczycielowi celem przeszacowania sumy ubezpieczenia. Często zdarza się przy tym, że polisy ubezpieczeniowe z roku na rok są powielane w zakresie pierwotnie zgłoszonych budynków gospodarstwa rolnego bez budynków powstałych w czasie późniejszym, a rolnicy jak również ubezpieczyciele nie uwzględniają zaistniałych na przestrzeni czasu zmian, co przy wystąpieniu zdarzenia losowego i szacowaniu szkody rodzi odmienne zapatrywania rolnika oraz ubezpieczyciela co do zakresu zawartej polisy, a tym sam wysokości należnego odszkodowania.