Podstawowym celem pomocy społecznej jest pomoc osobom i rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej, których nie są one w stanie pokonać wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Wśród szczegółowych celów pomocy społecznej można wyróżnić:
- umożliwienie człowiekowi życia w warunkach odpowiadających godności człowieka,
- wspieranie osób i rodzin w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb bytowych,
- wspieranie zmierzające do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin i ich integracji ze środowiskiem,
- zapobieganie sytuacjom, w których niezbędne jest udzielenie pomocy społecznej (prewencja).
Istotne znaczenie, z punktu widzenia stosowania prawa w zakresie rozstrzygnięć co do przyznania świadczenia, mają ogóle zasady obowiązujące w pomocy społecznej.
Podstawową zasadą pomocy społecznej jest zasada pomocniczości (subsydiarności).
Powyższa zasada nie została wyartykułowana wprost w ustawie o pomocy społecznej, a wynika z całej konstrukcji (poszczególnych przepisów) na której oparta jest pomoc społeczna. Najogólniej można stwierdzić, że zasada pomocniczości wyraża się w niewyręczaniu jednostki w tym, co może ona wykonać samodzielnie. Znaczenie zasady pomocniczości w pomocy społecznej w ujęciu szczegółowym (w odniesieniu do konkretnych stanów faktycznych) można scharakteryzować w ten sposób, że pomoc społeczna:
- stanowi ostatni filar całego systemu zabezpieczenia społecznego oraz przyznawana jest w ostatniej kolejności,
- „wkracza” w sytuacji braku samowystarczalności jednostki bądź rodziny,
- z reguły nie wyręcza ani nie przejmuje odpowiedzialności za jednostkę,
- wymaga aktywnej postawy świadczeniobiorcy,
- osobie potrzebującej pomocy powinna udzielić przede wszystkim rodzina, a dopiero w dalszej kolejności instytucja publiczna,
- większość zadań publicznych z zakresu pomocy społecznej spoczywa na gminie,
- podmioty niepubliczne wspierają potrzeby jednostki uzupełniając działania instytucji publicznych.
Zasada niezbędności potrzeb.
Pomoc społeczna nakierowana jest na zaspokajanie potrzeb niezbędnych. Potrzeby niezbędne odnoszą się do minimalnych standardów egzystencji człowieka. Organy pomocy podejmują działania wtedy, gdy zagrożone są podstawowe warunki egzystencji człowieka. Ustawa nie wskazuje katalogu potrzeb niezbędnych. Ocena przedmiotowych potrzeb wymaga oceny indywidulanego przypadku. Do potrzeb niezbędnych zalicza się jednak niewątpliwie m.in potrzebę zaspokojenia głodu, posiadania odzieży, schronienia, opieki, wychowania, poczucia bezpieczeństwa, ochrony macierzyństwa. Ważne jest przy tym, że zaspokajane są potrzeby aktualne (pomoc społeczna nie zaspokaja potrzeb powstałych wcześniej ani nie udziela pomocy na potrzeby, które mogą pojawić się w przyszłości). Zaspokajane są potrzeby indywidulane, a roszczenia o świadczenia nie mogą być przenoszone na inne osoby.
Zasada godności człowieka.
W głównej osi pomocy społecznej znajduje się człowiek i jego potrzeby. Zaspokajanie niezbędnych potrzeb (patrz powyżej), a tym samym ochrona podstaw egzystencji człowieka jest w praktyce ochroną jego godności.
Zasada adekwatności.
Zasada adekwatności rozumiana może być w co najmniej dwóch znaczeniach:
Pomoc ma być adekwatna do zgłoszonej potrzeby przez świadczeniobiorcę, co oznacza, że rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy,
Pomoc ma być adekwatna do możliwości podmiotu udzielającego pomocy, a możliwości te zależą w pierwszym rzędzie od posiadanych środków finansowych. Zasada adekwatności w tym znaczeniu obliguje organ do racjonalnego gospodarowania środkami publicznymi, a na świadczeniobiorców nakłada obowiązek oszczędnego/racjonalnego gospodarowania tymi środkami.
Zasada obowiązku współdziałania.
Osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej zobowiązane są współdziałać z organem pomocy społecznej w rozwiązywaniu ich trudnej sytuacji życiowej. Współdziałanie ma eliminować bierną postawę świadczeniobiorców i przeciwdziałanie uzależnieniu się od pomocy społecznej. Trzeba przy tym zaznaczyć, że pomoc w ramach pomocy społecznej ma charakter przejściowy i zmierza do wykształcenia odpowiednich postaw u świadczeniobiorców, które przyczynią się do pokonania życiowych trudności. Brak współdziałania stanowi podstawę do odmowy udzielenia pomocy lub pozbawienia jej osób z niej korzystających.
Zasada – publiczny charakter pomocy społecznej.
Pomoc społeczna ma charakter publiczny, a jej organizowanie należy do administracji rządowej i samorządu terytorialnego. Podmioty te mogą zlecać realizację zadań pomocy społecznej podmiotom niepublicznym, jednakże odpowiedzialność za zaspokajanie potrzeb dotyczących pomocy społecznej ponoszą organy administracji publicznej.
Podstawa prawna – m.in. art. 2 i 3 ustawy z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej (Dz.U.2023.901 tj. z dnia 2023.05.12).