Czynności wyjaśniające uregulowane w dziale VII kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (dalej „kpw”) mają na celu ustalenie, czy istnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem o ukaranie oraz zebranie danych niezbędnych do sporządzenia takiego wniosku (art. 54 § 1 kpw). Ich prowadzenie jest obligatoryjne i należy je w miarę możliwości podjąć w miejscu popełnienia czynu bezpośrednio po jego ujawnieniu i zakończyć w ciągu miesiąca.
Zgodnie z art. 4 § 1 kpw obwinionemu przysługuje prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy jednego obrońcy o czym należy go pouczyć. Zgodnie z art. 4 § 2 kpw prawo, o którym mowa w § 1 przysługuje również osobie określonej w art. 54 § 6 z chwilą przystąpienia do przesłuchania po powiadomieniu jej o treści zarzutów albo z chwilą wezwania jej do złożenia pisemnych wyjaśnień. Osobę tę należy pouczyć o przysługującym jej prawie. Przepisy art. 21-24 stosuje się odpowiednio.
Zgodnie z art. 20 § 1 kpw obwinionym jest natomiast osoba, przeciwko której wniesiono wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie. Zgodnie z art. 54 § 6 kpw należy niezwłocznie przesłuchać osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. Osoba taka ma prawo odmówić złożenia wyjaśnień oraz zgłosić wnioski dowodowe, o czym należy ją pouczyć. Przesłuchanie tej osoby zaczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania.
Prawo do korzystania z pomocy jednego obrońcy przysługuje zatem obwinionemu tj. osobie przeciwko której wniesiono wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie jak również osobie co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. Przyznanie tej ostatniej osobie prawa do pomocy obrońcy jeszcze przed skierowaniem wniosku o ukaranie do sądu tj. na etapie czynności wyjaśniających, jest następstwem zamian, które nastąpiły w kpw w 2015 r. w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 czerwca 2014 r., sygn. akt K 19/11 (dalej „Wyrok”), który uznał, że art. 4 kpw w zakresie, w jakim pomija prawo osoby, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, do korzystania z obrońcy na etapie czynności wyjaśniających, o których mowa w art. 54 § 1 tej ustawy, jest niezgody z art. 2 i art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Trybunał uznał ponadto w Wyroku, że niekonstytucyjny w zakresie powyższych przepisów Konstytucji okazał się również art. 38 § 1 kpw w zakresie w jakim przepis ten nie przewidywał na etapie czynności wyjaśniających, o których mowa w art. 54 § 1 kpw, prawa dostępu do akt dla osoby, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. Trybunał miał na uwadze, że gwarancyjny charakter prawa do obrony wymaga, aby prawu temu nadać znaczenie realne i efektywne w ramach konkretnego postępowania. Chodzi o stworzenie takich warunków, w których podmiot tego prawa będzie mógł z niego skutecznie korzystać dla obrony swoich interesów. Istotą prawa do obrony wyrażoną w art. 42 ust. 2 Konstytucji jest podejmowanie działań zmierzających do odparcia stawianych oskarżonemu (podejrzanemu) zarzutów za pomocą przyznanych mu uprawnień procesowych. Jak podkreśla się w doktrynie prawa karnego, skuteczna obrona jest niemożliwa, albo co najmniej niezwykle utrudniona, jeśli podejrzany pozbawiony zostanie możliwości dostępu do zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, w świetle wartości leżących u podstaw prawa do obrony (w tym prawa do obrony przed fałszywym czy niesłusznym oskarżeniem), podejrzany, także w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, powinien mieć zapewnioną możliwość ubiegania się o prawo wglądu do materiałów zebranych w toku czynności wyjaśniających i stanowiących podstawę kierowanych wobec niego zarzutów. Zdaniem Trybunału, brak jakiejkolwiek wiedzy o informacjach, które posiada organ procesowy, oznacza brak możliwości skutecznej reakcji na wynikające z nich konsekwencje dotykające podejrzanego. W następstwie przedmiotowego Wyroku Trybunału w 2015 r. art. 38 § 1 kpw zmieniono w ten m.in. sposób, że odniesiono się do odpowiedniego stosowania kodeksu postępowania karnego (dalej „kpk”) w zakresie m.in. art. 156 § 1-5 kpk (przed zmianą odniesienie do art. 156 § 1-4 kpk). Ponadto do art. 38 kpw dodano § 1a, w którym wskazano, że na odmowę udostępnienia akt osobie, o której mowa w art. 4 § 2 kpw przysługuje zażalenie do sądu. Obecnie zatem osobie, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie na etapie czynności wyjaśniających, o których mowa w art. 54 § 1 kpw przysługuje prawo dostępu do akt. Zastrzec przy tym należy także, że dostęp do tych akt (wobec odesłania w art. 38 § 1 kpw do art. 156 § 5 kpk) nie ma charakteru bezwzględnego. Jak wskazał Trybunał, postępowanie przygotowawcze – odmiennie niż postępowanie sądowe – nie jest oparte na zasadzie pełnej jawności akt sprawy, ponieważ możliwość osiągnięcia celów postępowania przygotowawczego warunkowana jest, między innymi, zachowaniem w tajemnicy pewnych informacji, dowodów. Stąd zasada udostępniania akt w postępowaniu sądowym ustępuje fakultatywności w postępowaniu przygotowawczym. Sytuacja prawna oraz okoliczności faktyczne występujące w danym momencie stanowią każdorazowo o tym, czy podejrzany (jego obrońca) mogą zapoznać się z aktami. Także w doktrynie podkreśla się, że postępowanie przygotowawcze, w którego toku następuje zbieranie i przygotowywanie dowodów dla oceny sądu, powinno przebiegać w warunkach umożliwiających efektywne działanie organowi prowadzącemu postępowanie. Innymi słowy, osobie, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie na etapie czynności wyjaśniających, o których mowa w art. 54 § 1 kpw przysługuje prawo dostępu do akt, natomiast to czy w danej sprawie organ prowadzący postępowanie wyjaśniające udostępni akta zależeć będzie każdorazowo od okoliczności faktycznych tej sprawy.
Dalej wskazać należy, że zgodnie z art. 25 § 1 kpw pokrzywdzonym jest ten, czyje dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez wykroczenie. Zgodnie z art. 30 § 1 zd. 1 pokrzywdzony i oskarżyciel posiłkowy może korzystać z pomocy jednego pełnomocnika. W treści uzasadnienia Wyroku Trybunał wskazał wyraźnie, że należy zauważyć, że ustawodawca, rozumiejąc znaczenie korzystania z fachowej pomocy prawnej w toku postępowania w sprawach o wykroczenia, przyznał prawo do korzystania z profesjonalnej pomocy pełnomocnika pokrzywdzonemu oraz oskarżycielowi posiłkowemu. Nie ograniczył przy tym tego prawa tylko do etapu sądowego – a zatem przysługuje ono także na etapie czynności wyjaśniających. Uznać należy zatem, że pokrzywdzony, już z samego faktu pokrzywdzenia, może korzystać z pomocy jednego pełnomocnika już na etapie czynności wyjaśniających. W mojej ocenie pokrzywdzonemu w tym stadium postępowania przysługuje także możliwość zapoznania się z aktami. Można zwrócić uwagę na fakt, że Trybunał w Wyroku wskazał, że ustawodawca, regulując kwestie niekonstytucyjności, w tym właśnie art. 38 kpw, może posłużyć się odesłaniem do odpowiedniego stosowania właściwych przepisów kpk., jednakże może je również uregulować odrębnie, kierując się koniecznością zagwarantowania skutecznej realizacji gwarancji wynikających z art. 42 ust. 2 Konstytucji na etapie prowadzenia czynności wyjaśniających. W następstwie Wyroku, jak wyżej podniesiono, art. 38 § 1 kpw został zmieniony w ten sposób, że nastąpiło odesłanie do art. 156 § 1-5 kpk (wcześniej był to art. 156 § 1-4 kpk). Skoro nastąpiło generalne odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów kpk także w zakresie § 5 art. 156 kpk, to przyjąć należy, że odesłanie to stosuje się także do pokrzywdzonego, który z samego faktu pokrzywdzenia, ma możliwość zapoznania się z aktami na każdym etapie prowadzenia czynności wyjaśniających. Szczegółowa analiza przepisów kpw w konstrukcji powiązania tego kodeksu z kpk stanowi materiał na oddzielny tekst. Zauważyć można jedynie przykładowo, że na podstawie art. 54 § 2 kpk pokrzywdzony uzyskał uprawnienie do zapoznania się z materiałem dowodowym uzyskanym w toku czynności wyjaśniających po zawiadomieniu go przez organ, że czynności wyjaśniające nie dostarczyły podstaw do wniesienia wniosku o ukaranie. Jeśli zatem przyjąć, że dopiero najwcześniej od tej chwili pokrzywdzonemu przysługiwałoby prawo do akt, to pojawiłaby się wtedy pewna dysproporcja i nierówność co do czasookresu czynności wyjaśniających, w którym istnieje możliwość dostępu do akt. Osobie, wobec której istnieje podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie na etapie czynności wyjaśniających, o których mowa w art. 54 § 1 kpw, uprawnienie to przysługiwałoby znacznie wcześniej niż pokrzywdzonemu.