W myśl art. 40 ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004r. (dalej jako „Ustawa) 1. Zasiłek celowy może być przyznany również osobie albo rodzinie, które poniosły straty w wyniku zdarzenia losowego. 2. Zasiłek celowy może być przyznany także osobie albo rodzinie, które poniosły straty w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej 3. Zasiłek celowy, o którym mowa w ust. 1 i 2, może być przyznany niezależnie od dochodu i może nie podlegać zwrotowi.
Ustawa przewiduje kilka rodzajów zasiłków przeznaczonych na konkretny cel. Jedynym z nich jest zasiłek celowy przyznany na pokrycie strat wynikających ze zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej (art. 40 Ustawy).
Prawo do zasiłku celowego na pokrycie strat wynikających ze zdarzenia losowego, klęski żywiołowej lub ekologicznej jest niezależne od kryterium dochodowego (art. 8 ust. 1 Ustawy).
Poniesione straty są jednym z głównych kryteriów przyznania pomocy. Okoliczność wystąpienia straty nie jest jednak wystarczającą przesłanką przyznania pomocy, konieczne jest wystąpienie przesłanek ogólnych udzielenia wsparcia, w tym przede wszystkim musi zaistnieć trudna sytuacja życiowa, której osoba (rodzina) nie jest w stanie samodzielnie przezwyciężyć, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości (art. 2 ust. 1 Ustawy). Zainteresowani muszą zatem w pierwszej kolejności podjąć możliwe, aktywne działania w celu zaradzenia własnym problemom.
Ocenę okoliczności uzasadniających przyznanie świadczenia, jaki i samo jego przyznanie, a także określenie kwoty zasiłku oraz zastrzeżenie jego zwrotu (częściowego lub całkowitego) pozostawiono swobodnej ocenie organu. Organ powinien dopasować rodzaj, formę i rozmiar świadczenia do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy oraz do granic mieszczących się w możliwościach pomocy społecznej (art. 3 ust. 3 Ustawy – zasada adekwatności do zgłoszonej niezbędnej potrzeby) oraz ust. 4 Ustawy – zasada adekwatności w rozumieniu możliwości finansowych organu).
Uznaniowość przejawia się zatem w możliwości wyboru treści rozstrzygnięcia w zależności od okoliczności danej sprawy. Uznaniowy charakter decyzji powoduje zatem możliwość odmowy świadczenia nawet wtedy, gdy osoba ubiegająca się o nie spełnia warunki do otrzymania pomocy. Uprawnienia ubiegających się o pomoc doznają bowiem ograniczenia możliwościami finansowymi ośrodków pomocy społecznej, które zobowiązane są objąć zakresem swojego działania wszystkich spełniających kryteria objęcia ich tą pomocą, mogą miarkować tę pomoc w zależności od ilości i potrzeb innych osób. Przykładowo, w wyroku z dnia 19 czerwca 2007r. Naczelny Sąd Administracyjny wskazał (I OSK 1464/06), że 1) z przepisów regulujących tryb przyznania zasiłku celowego wynika, że udzielając świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, organ kieruje się ogólną zasadą dostosowywania rodzaju, formy i rozmiaru świadczeń do okoliczności konkretnej sprawy, jak również uwzględnienia potrzeb osób korzystających z pomocy, jeżeli potrzeby te odpowiadają celom i możliwościom pomocy społecznej, 2) uznanie administracyjne obejmuje również prawo organu da oceny hierarchii zgłaszanych potrzeb, które należy ustalać w kontekście ogólnej liczby osób ubiegających się o pomoc oraz zgłoszonych przez nich żądań, a także wysokości środków finansowych przeznaczonych na świadczenia z zakresu pomocy społecznej. Organy odpowiedzialne za udzielenie pomocy dysponują ograniczonymi środkami finansowymi, a posiadane fundusze muszą rozdzielać pomiędzy stale rosnącą liczbą osób wymagających wsparcia. Bezsprzecznym bowiem jest, że przyznana konkretna pomoc musi mieć pokrycie w środkach finansowych, gdyż w przeciwnym wypadku nie mogłaby zostać faktycznie zrealizowana. Nie ulega zatem wątpliwości, iż organ nie może zabezpieczyć wszystkich potrzeb osób ubiegających się o pomoc, jak również udzielać świadczeń w oczekiwanej przez te osoby wysokości, 3) działanie organu w ramach uznania administracyjnego oznacza zatem załatwienie sprawy zgodnie ze słusznym interesem obywatela, o ile nie stoi temu na przeszkodzie interes społeczny i możliwości organu w zakresie posiadanych uprawnień i środków.
Co jednak niezmiernie istotne, uznaniowość nie może jednak oznaczać dowolności. Organ ma obowiązać zbadać sprawę wnikliwie i wyjaśnić motywy rozstrzygnięcia.
Adresatem zasiłku jest osoba samotnie gospodarująca, osoba w rodzinie oraz rodzina. Świadczenie przyznawane jest na określony cel i ma charakter pomocy doraźnej, ukierunkowanej na konkretny cel bytowy. Uzyskane świadczenie powinno być w całości przeznaczone na cel, na który zostało przyznane. Rozstrzygnięcie w sprawie zasiłku celowego zapada formie decyzji administracyjnej. Zasiłek celowy jest świadczeniem jednorazowym, ale możliwa jest jednak jego realizacja w częściach.
Pojęcie zdarzenia losowego oznacza fakty dla człowieka niepomyślne, godzące w jego życie lub zdrowie. Jest to zdarzenie przyszłe, niepewne, niezależne od woli człowieka i dla niego niekorzystne. Pojęcie to używane jest najczęściej w prawie ubezpieczeniowym. Przykładowo w ustawie z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych (Dz.U. z 2023 poz.2500 tj. z dnia 17 listopada 2023), w art. 67 wskazuje się, że z tytułu ubezpieczenia budynków rolniczych przysługuje odszkodowanie za szkody powstałe w budynkach na skutek zdarzeń losowych w postaci, ognia, huraganu, powodzi, podtopienia, deszczu nawalnego, gradu, opadów śniegu, uderzenia pioruna, eksplozji, obsunięcia się ziemi, tąpnięcia, lawiny lub upadku statku powietrznego.
Przez pojęcie klęski żywiołowej, idąc za art. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 2002r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U.2017.1897 t.j. z dnia 2017.10.10), rozumie się katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem. Przez katastrofę naturalną rozumie się zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu. Awarią techniczną jest gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości; Klęska ekologiczna natomiast (inaczej katastrofa ekologiczna) to, zgodnie ze słownikiem języka polskiego PWN, trwałe (nieodwracalne w naturalny sposób) uszkodzenie lub zniszczenie dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływające negatywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie, często życie ludzi.
W tym miejscu można jedynie zasygnalizować, że w świetle art. 40 Ustawy nie jest istotne ścisłe rozgraniczenie powyższych pojęć (zdarzenia losowego oraz klęski żywiołowej lub ekologicznej) bo wszystkie powyżej wskazane stany stanowią podstawę do przyznania zasiłku celowego na specjalnych zasadach, pod warunkiem, że spowodowały one straty u konkretnych osób i rodzin. Określenie typu zdarzenia ma jednak znaczenie w obszarze finansowania świadczenia. Zasiłki celowe na pokrycie strat spowodowanych zdarzeniem losowym wypłacane są ze środków własnych gminy w ramach realizacji zadań własnych (obowiązkowych), zaś zasiłki związane z klęskami żywiołowymi i ekologicznymi wypłaca gmina, wykonując zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej. Temat ten zostanie rozwinięty szerzej w kolejnych wpisach.
W tym miejscu należy także ponownie podkreślić, że świadczenia z pomocy społecznej nie mają charakteru odszkodowawczego. Innymi słowy, zasiłek celowy to jedno, natomiast kwestia realizacji roszczeń z tytułu odpowiedzialności ubezpieczyciela to zupełnie odrębna sprawa. Przedmiotowa kwestia również zostanie rozwinięta w oddzielnych wpisach.